Oekraïense vrouwen in permanente spagaat tussen oorlog en vrede

Het is de tweede keer in vier jaar dat ze make-up draagt, zegt Nina (33). Plots moest ze ook weer nadenken over wat ze aan zou doen. Van haar Oekraïense legerkloffie zouden Nederlanders op straat misschien schrikken. Ze kocht een lange zwarte jas in officiersstijl, met gouden knopen en epauletten. Haar achternaam mag ze niet geven, dat is conform het Oekraïense legerprotocol, want ze dient nog steeds. „In het afgelopen jaar ben ik mijn echte naam vergeten, ik gebruik hem nog maar zelden”, zegt Nina. Haar  nom de guerre is Sokil, valk. In Nederland is ze voor de foto-expositie in Vrij Paleis achter de Amsterdamse Dam.

Curator Olena Kovalenko woont in Nederland en raakte geïnspireerd door de laconieke toepassing van gordijnen door Nederlanders. „Je kunt zo bij mensen hun woonkamer inkijken. In Oekraïne houden we de gordijnen dicht”, zegt ze. „Ik wil Nederlanders uitnodigen ook bij ons naar binnen te kijken.”  

Maar achter de Oekraïense ramen die zijn opgesteld zie je geen huiselijke taferelen, met de hond op de bank zoals langs de grachten. In de toepasselijk ruige omgeving van de voormalig drukkerij van het Algemeen Handelsblad ( voorganger van NRC) geeft Kovalenko inzicht in vrouwen wier leven door de oorlog veranderd is. Zoal Marina uit Marioepol, die na haar vlucht voor de Russische bezetting een telefoontje kreeg van de indringers in haar oude huis, met de vraag waar ze de opzetstukken van de blender heeft opgeborgen.

Op de vlucht

Of de ‘huwelijksuitnodiging’ met een kinderschoentje, van kunstenares Olha, uit de bezette regionale hoofdstad Loehansk, die een Tsjetsjeense soldaat in huis kreeg die griezelig veel interesse toonde in haar blonde, achtjarige dochtertje, dat hij aan zijn zoon wilde koppelen – wat de vrouw met haar gezin op de vlucht deed slaan. En een groep anonieme vrouwen, afgebeeld op een stenen grond, in ‘de armen’ van een witte krijtomtrek – terwijl ze met hun mobiele telefoon contact proberen te maken.

Een Oekraïense vrouw verloor haar been tijdens de oorlog.

Kovalenko komt zelf uit Severodonetsk. Haar huis werd verwoest door een Russische raket, waarbij ze haar bezitverloor. Met twee dochters vluchtte ze in 2022 naar Amsterdam. „De oorlog heeft een mannengezicht”, zegt ze, verwijzend naar het gender-normatieve stereotype waar Oost-Europese vrouwen al sinds de Tweede Wereldoorlog tegen strijden, „Een mannengezicht, maar het wordt gedreven door vrouwenkracht.”

We willen altijd terug, terug, terug

Maar in tegenstelling tot de mannen kunnen Oekraïense vrouwen zich heen en weer bewegen tussen oorlog en vrede – tussen Oekraïne en de buitenwereld. Dat geeft weergaloze nieuwe ervaringen, maar ook een permanente ‘spagaat’, zoals Kovalenko het noemt. Hoe goed de school ook is en hoe ongeschonden de stad, „we willen altijd terug, terug, terug”.

Drones

In de jas met gouden knopen staat Nina naast haar eigen portret. Het verrassendst aan haar bezoek vond ze dat ook Nederlanders nu met drone-ontwikkeling bezig zijn. „Ik wist dat er Nederlandse consultants waren, maar dat hier ook geproduceerd wordt had ik niet verwacht.”  

Zelf leidt ze gevechtsoperaties bij het dronebataljon ‘Vogels van Madjar’. Met onbemande vliegtuigen verdedigt ze de grens met de oostelijke provincie Donetsk, die grotendeels bezet is, in de hoop een mars naar Centraal-Europa te voorkomen. Het is landbouwgebied met geëvacueerde dorpen, maar haar team probeert met drones aanvallen af te weren.  

Achter een plastic quadcopter hangt een spiegel: waar de kijker zichzelf in kan bekijken zoals er ook naar Oekraïners gekeken wordt. Ben je klaar om mee te vechten? „Dankzij drone-ontwikkeling op het slagveld zijn er veel meer kansen gekomen voor vrouwen om mee te doen op een gevechtspositie”, zegt Nina.  

Een dag nadat de oorlog uitbrak stond Nina klaar bij het rekruteringsbureau in haar thuisstad, Sjostka, op 45 kilometer van de Russische grens. In de eerste drie jaar was ze vrijwilliger bij de Territoriale Verdedigingstroepen – ze hielp vooral mee in de achterhoede maar liet zich na twee jaar opleiden tot dronepiloot. Ze begon te werven voor een eigen team – dat ze opleidde  

Ze ziet nog geen einde aan de oorlog. „De Russische oorlogsmachine draait en kan niet meer gestopt worden. Als Oekraïne capituleert zullen de mensen die op het grondgebied achterblijven onderdeel worden van het Russische leger dat Europa zal binnenvallen”, zegt Nina. Volgens de Oekraïense mensenrechtenorganisatie heeft Rusland al driehonderdduizend mannen uit bezet gebied gemobiliseerd en tegen hun eigen land opgezet.  

Vanuit de bus terug naar Oekraïne – het luchtruim is nog steeds gesloten – appt Sokil. „Ik wou dat de weg sneller was, ik haast me terug naar mijn team, ik mis ze enorm.”  De oorlog heeft wel een vrouwengezicht.