De revolutionaire stap van Europa bleef uit, maar de EU bleef trouw aan haar principes

Die ene, door velen gewenste revolutionaire stap van Europa bleef deze week uit. Maar toen dat besef donderdagnacht na urenlang overleg indaalde in de Brusselse vergaderzaal vol regeringsleiders, kwam er een andere revolutionaire stap voor in de plaats.

Het is een vergadering die nog lang zal nagalmen. Door een akkoord te sluiten over een nieuwe EU-lening van 90 miljard euro helpen de Europese leiders namelijk niet alleen Oekraïne de komende twee jaar grotendeels uit de financiële nood, ze verstevigen ook hun onderlinge samenwerking. Daarin is gezamenlijk geld lenen steeds minder taboe. 

De andere revolutie werd uitgesteld — en waarschijnlijk afgesteld. De EU raakt voorlopig het bevroren Russische geld op Europese bodem niet aan om Oekraïne te helpen, hoe poëtisch dat ook leek. De Duitse bondskanselier Friedrich Merz, Commissievoorzitter Ursula von der Leyen en ook premier Dick Schoof hadden het graag anders gezien. 

Merz had het inzetten van de tegoeden in de aanloop naar de top de „enige optie” genoemd. Von der Leyen had in het Europees Parlement gezegd dat ze zich geen scenario kon voorstellen waarin de Europese belastingbetaler „alleen zou opdraaien” om Oekraïne in staat te stellen zijn leger overeind houden en de begroting rond te krijgen. 

In de zaal glipte het plan uit hun vingers. De weerstand van België, dat de meeste tegoeden huisvest en voor de gevolgen vreesde als het geld zou worden ingezet, bleek te groot. Maanden was er gezocht naar een compromis met genoeg zekerheden. Maar voor elke garantstelling die België te elfder ure kreeg toegezegd, groeiden bij de rest de twijfels. Dat grote landen als Italië en Frankrijk weifelden, bezegelde het lot van het plan. 

Onbeperkt

De voortekenen waren er al. Premier Bart De Wever had in de aanloop naar de EU-top iets voor elkaar gekregen dat weinig Belgische politici hem nadoen: hij had het land achter zich verenigd. De risico’s voor België waren te groot, vond men. Juristen en economen achtten de gevolgen onvoorspelbaar. Ook dat was een duw in de rug.  

De Wever vocht met steun van de natie voor een nationale zaak, en kreeg zijn zin. De gevreesde Russische claims tegen België blijven daarmee uit, evenals de ontwrichting van het financiële stelsel waar tegenstanders voor hadden gewaarschuwd. Euroclear, dat het leeuwendeel van de bevroren Russische tegoeden in België beheert, speelt een cruciale rol in het financieel verkeer.  

De Belgische premier Bart De Wever wilde eigenlijk niets minder dan een blanco cheque

De Wever werd dit najaar niet moe de risico’s van de Russische route uit de doeken te doen. Hij eiste dat de EU garant zou staan voor alle denkbare risico’s die België zou lopen, al waren ze volgens experts van de Europese Commissie nog zo onwaarschijnlijk. Hij wilde eigenlijk niets minder dan een blanco cheque. Wat Rusland ook zou verzinnen om België te straffen, de EU moest voor de kosten opdraaien.  

De overige leiders wilden ver gaan om De Wever tegemoet te komen, heel ver. Maar met „onbeperkte” garantstellingen, zoals de compromistekst die voor hen op tafel lag voorstelde, konden ze onmogelijk akkoord gaan. Dat zouden ze nooit langs hun eigen parlement kunnen loodsen, meenden ze, als het al mocht. En bovendien: wat waren de gevolgen voor hun eigen banken, voor hun bedrijven, voor de euro, als dit doorging? 

De Oekraïense president Volodymyr Zelensky behoort ook tot de winnaars. De financiële nood van Kyiv voor de komende twee jaar is grotendeels gelenigd. Wat Oekraïne nu nog tekortkomt zal door anderen, bijvoorbeeld door het Verenigd Koninkrijk, opgehoest moeten worden. 

Zelensky krijgt dus wel het hoognodige geld om overheid draaiende te houden en wapens te kopen. Hij kreeg daarentegen niet de genoegdoening dat vijand Rusland financieel moet bloeden. Het zou een zoete wraak zijn geweest als Rusland bestookt zou worden met wapens waar het zelf voor had betaald. „Dat is moreel, rechtvaardig en wettig”, zei Zelensky, die zelf naar Brussel was afgereisd om de top bij te wonen. 

Feeststemming was er ook in Moskou. Het Russische geld blijft waar het is. Maar belangrijker is dat Rusland een politieke overwinning heeft geboekt. Moskou was een omvangrijke campagne gestart om Belgische politici te intimideren. In het publieke debat werd het risico van schadeclaims breed uitgemeten. 

De Russische president Vladimir Poetin wreef het op zijn jaarlijkse persconferentie vrijdag nog eens in. Als de EU de Russische tegoeden als onderpand voor een lening had gebruikt, dan was dat niet minder geweest dan roof, zei hij, waarna hij zich opwierp als een moreel arbiter. „Als iemand het stiekem doet, noem je dat diefstal. Maar als het openlijk gebeurt, is het gewoon roof.”

Het was daarentegen een pijnlijke nacht voor Merz. Toen de bondskanselier begin dit jaar op het internationale toneel verscheen, waren de leiders van de andere twee grote Europese landen, Emmanuel Macron en Keir Starmer, al vleugellam door politieke moeilijkheden thuis. Merz profileerde zich de afgelopen maanden steeds opzichtiger als een Europese leider, bijvoorbeeld in de vredesbesprekingen voor Oekraïne.

In de ogen van Merz was de tegoedenkwestie een test voor een nieuw, autonoom Europa in het tijdperk-Trump. Het is een schrale troost voor Merz dat de Russische tegoeden bevroren blijven en het debat over de inzet ervan altijd weer geopend kan worden.  

Stap vooruit

En de EU zelf? Winnaar of verliezer? Het verzet van De Wever was vasthoudend en dreef voorstanders van de Russische route bij vlagen tot vertwijfeling. Een enkeling suggereerde zelfs om de Russische tegoeden dan maar in te zetten zonder Belgische toestemming.  

Zo ver kwam het niet. Daarmee is ook de EU in zekere zin een winnaar: de grote lidstaten zijn niet zo ver gegaan dat ze een kleine lidstaat aan de kant geschoven hebben. De EU bleef trouw aan haar principes. Het hielp daarbij dat veel landen wel begrip hadden voor de Belgische zorgen. Bovendien onderstreepte de Wever steeds weer dat hij het doel – geld voor Oekraïne – van harte steunde. 

Bovendien: steun voor Oekraïne is óók steun voor Europa, benadrukken diplomaten. Met de Russische tegoeden waagde de EU zich op onontgonnen terrein met moeilijk te kwantificeren risico’s. De nu gekozen route is vertrouwder. De Europese Commissie gaat geld tegen een gunstige rente lenen op de kapitaalmarkt, en leent het geld vervolgens rentevrij door aan Oekraïne. De reserves in de EU-begroting zijn het onderpand, en ook de rentelasten landen op de begroting. 

Toch is deze route op zijn eigen manier ook revolutionair. Zo vaak heeft de Commissie geen geld op deze schaal geleend, en het doorgeleende geld moest vrijwel altijd worden terugbetaald – alleen het gigantische coronaherstelfonds bestond deels uit giften. In naam moet Oekraïne deze lening terugbetalen, waarbij de EU-landen zeggen dat ze dat willen doen met behulp van Russische herstelbetalingen of de tegoeden. 

Deze lening zou in de praktijk dus wel eens kunnen uitdraaien op een gift voor Oekraïne, al zegt niemand dat hardop

Maar ambtenaren en diplomaten erkennen dat dit een hachelijke klus wordt. Donderdagnacht lukte het immers al niet het geld los te weken. Dat zal er niet makkelijker op worden als de oorlog voorbij is, is de redenering, en ook Rusland en de Verenigde Staten azen op de tegoeden. Bovendien is het de vraag of de EU Oekraïne zal dwingen tot terugbetaling, zelfs als dat Russische geld er komt, als het land tegen die tijd ook kampt met de kosten van wederopbouw of schadeclaims wil inwilligen.

Deze lening zou in de praktijk dus wel eens kunnen uitdraaien op een gift voor Oekraïne, al zegt niemand dat hardop. Niet voor niets concludeerden verschillende economen vrijdag tegenover persbureau Reuters dat het taboe op gezamenlijke leningen in de EU stapje voor stapje steeds verder wegsmelt.

Voor Nederland, altijd fel tegenstander van ‘eurobonds’, ligt dat gevoelig. Aan de andere kant: tot nu toe droeg Nederland op vrijwillige basis veel meer bij aan Oekraïne dan veel andere EU-landen, zeker in Zuid-Europa. Als deze constructie helpt om Oekraïne langdurig te steunen, worden de lasten in elk geval gelijker verdeeld. Zo redeneerden na afloop meer diplomaten uit de landen die Oekraïne tot nu het meest royaal steunen.

Dat daar een EU-lening voor nodig is, een instrument dat doorgaans juist in Zuid-Europa geliefd is en in Nederland tot afkeurende blikken leidt, laat zien dat in Europese marathonvergaderingen niets onmogelijk is.